???? ???? ?????????? ? ??????? ?????? ??????

اصل مسئولیت عبارت است از: «افزایش مقاومت فرد در برابر شرایط، تا به جای پیروی از فشار های بیرونی از الزام‏های درونی تبعیت کند که احساس مسئولیت یا احساس تکلیف نامیده می‏شود.»4 به عبارت دیگر، معنای مسئولیت این است که مددجو دیگران را به خاطر احساسات، افکار، تکانه‏ها و رفتارهای خود سرزنش نکند و مسئولیت آنها را بپذیرد و بداند آنچه را به دیگران نسبت می‏دهد (فرافکنی‏ها) در واقع متعلق به خود اوست.
در انسان، دو نوع خود وجود دارد: خودطبیعی و خودمعقول؛ و به تبع آن، دو نوع مسئولیت ایجاد می‏شود: مسئولیت عمومی و مسئولیت عالی. اولی ناظر بر مسئولیت خود طبیعی است و دومی ناظر بر مسئولیت ایجاد شده در خود معقول. مورد اخیر در حیطه ارزش‏های عالی قرار می‏گیرد و ضامن عمل به آن شخصیت انسان است، نه اجبارعوامل‏خارج از شخصیت؛ مانند مقرّرات اجتماعی و کیفر و پاداش‏های بیرونی.5
حوزه مسئولیت انسان شامل مسئولیت فردی، خانوادگی، اجتماعی، نزدیکان، و مسئولیت در برابر عهد و پیمان الهی است.6 تناسب تکلیف با توان فرد و عمل به تکالیف از جمله نکات مهم در جهت افزایش مسئولیت است. تناسب تکلیف با ظرفیت و توان نوجوان از بروز احساس شکست در او جلوگیری می‏کند؛ احساسی که منجر به تسلیم شدن و سلب مسئولیت فرد می‏شود. در حوزه عمل قرار گرفتن نیز موجب افزایش حس مسئولیت شده، یک احساس ارزشمند و عشق را در دل انسان پدید می‏آورد، اما قرار گرفتن در دایره «آرزوها»، به بی‏اعتنایی نسبت به پذیرش مسئولیت و سلب اختیار و در نتیجه، «شکست» می‏انجامد؛ شکستی که احساس بی‏ارزشی را در پی دارد. امام علی علیه‏السلامدر این زمینه می‏فرمایند: «عمل را رفیق خود قرار ده، اما آرزویت دشمن توست.»7
از جمله روش‏های پر کاربرد برای پذیرش مسئولیت در نوجوانان می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. روش تکلیف به قدر وسع و توان فرد؛8
2. روش مدارا با خویشتن و اعطای مسئولیت‏هایی متناسب با علایق و گرایش‏های فرد؛
3. روش مواجهه با نتایج اعمال و تکیه بر قضاوت فرد نسبت به عملکرد خود با استفاده از فن سؤال باز و انعکاس احساسات؛9
4. روش‏ابتلا و قراردادن فرد در موقعیت‏های متفاوت.
روش‏های مزبور بر اساس حب ذاتی و تمایل انسان نسبت به خود هستند؛ تمایلی خودخواهانه، ابتدایی و با کاربردی عمومی. اما روش تحریک ایمان برای افرادی که ایمان قلبی دارند و برای کسب رضای الهی تلاش می‏کنند، کاربرد بیشتری دارد.10
خانواده از عوامل مؤثر بر تقویت رفتار مسئولانه نوجوان است. این پژوهش به طور خاص، میزان تأثیر سبک‏های والدینی (شیوه‏های فرزندپروری) را بر مسئولیت‏پذیری نوجوان بررسی می‏نماید.
برخی از تعاریف مربوط به «سبک‏های والدینی» عبارتند از:
1.مجموعه‏ای‏ازنگرش‏هانسبت‏به‏کودک‏وایجادمحیطی عاطفی که در هر یک از رفتارهای والدین مشهود است.
2. سبک‏های والدینی انواعی از پرورش کودک هستند که بر اساس رفتارهای استاندارد والدینی و واکنش (پاسخ‏دهی) نسبت به‏رفتارهای‏کودک شکل می‏گیرند.11
3. سبک‏های والدینی ساختاری هستند که ماهیت روابط والد ـ کودک را منعکس می‏کنند. ماهیت سبک تربیتی والدین در دوره کودکی تأثیر بسیار زیادی بر روابط والدین ـ نوجوانان دارد.12
ابعاد اصلی رفتار والدین ـ کودک
1. بعد گرمی ـ سردی
والدینی که در تعامل با کودک بر بعد محبت تکیه می‏کنند دارای نگرش «پذیرا» هستند. والدین پذیرا (والدین اقتدار منطقی) بیشتر به پذیرش رفتار، تشویق، مهربانی، دادن آزادی زیاد و داشتن توقع به میزان توانایی جسمی و روانی خویش گرایش دارند.13 فرزندان این‏گونه خانواده‏ها به موقع از محبت والدین استفاده می‏کنند، شخصیت آنها در خانه مورد احترام است و جایشان در گروه خانوادگی مشخص است.
والدینِ پذیرا روابط کلامی را تشویق و دلایل مخالفت خود را با خواسته‏های فرزندشان بیان می‏کنند. نتایج تحقیقات باوم ریند و باردلی نشان داد که کودکانِ والدینِ اقتدار منطقی بیشتر خوشحال هستند، خوداتکایی و خودگرایی بیشتری از خود نشان می‏دهند و عزت نفس بالایی دارند.
نقطه مقابل پذیرش، عدم پذیرش کودک است که در وضعیت افراطی به طرد کودک می‏انجامد. این نوع سبک، خاص والدین خودکامه و مستبد است. این‏گونه والدین، تحریک‏پذیر، انعطاف‏ناپذیر و خشن بوده، نسبت به نیازهای کودک بی‏توجهند.14 کودکان متعلق به این نوع تعامل، از عشق و احترام کافی والدین برخوردار نیستند. از این‏رو، نیاز کودک به محبت و امنیت مورد تهدید قرار گرفته و منجر به احساس بی‏پناهی و تنهایی در او می‏شود. این رفتار والدین می‏تواند در اشکال مختلف متجلّی گردد؛ از جمله: بی‏توجهی و بی‏اعتنایی به کودک، جدایی از او، نفی او، تهدید و تنبیه کودک، تحقیر او در حضور دیگران و مقایسه غیرعادلانه با سایر کودکان.
2. بعد آزادی ـ کنترل
بعد مهم دیگر والدین، اقتدار و کنترل در برابر خودمختاری است. منظور از آزادی، کارهایی است که کودک اجازه دارد به میل خود انجام دهد و منظور از کنترل، اعمال محدودیت شدید و توقع زیاد در طریقه رفتار، لباس پوشیدن، اطاعت، غذا خوردن، و پرخاشگری نسبت به خواهران و برادران، دوستان و والدین از سوی والدین است. والدین ممکن است همراه با رشد کودک به او آزادی‏های زیادی بدهند و یا کنترل شدیدی بدون در نظر گرفتن رشد وی اعمال کنند.15
باوم ریند به دو بعد مستقل والدینی اشاره می‏کند: 1. حساسیت (پاسخ‏دهی): درجه‏ای از مهرورزی والدین، گرمی، بیان احساسات و تقویت مثبت رابطه با افکار و گفتار کودکشان؛ 2. سخت‏گیری: رفتارهای انضباطی، کنترل و سطحی از انتظارات و خواسته‏های کودک. با ترکیب این ابعاد، چهار سبک والدینی به دست می‏آید که به واسطه میزانی از حساسیت والدینی و سخت‏گیری تعریف می‏شود:
1. مقتدر (حساسیت و سخت‏گیری بالا)؛
2. قدرت‏طلب (سخت‏گیری بالا، حساسیت پایین)؛
3. سهل‏گیر (سخت‏گیری پایین، حساسیت بالا)؛
4. مسامحه‏کار (حساسیت و سخت‏گیری پایین).16
والدین قاطع و اطمینان‏بخش، هم بر رفتار مختارانه و هم بر نظم و کنترل اهمیت می‏دهند.17 کودکان این خانواده در بحث‏هایی که به رفتارشان مربوط می‏شود، آزادانه شرکت می‏کنند و حتی ممکن است تصمیم‏گیری هم بنمایند ولی اقتدار نهایی در دست والدین است.18 پژوهش اسفندیاری نشان داد والدین کودکان بهنجار در مقایسه با والدین کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری، در برخورد با کودکان خود از نگرش منطقی‏تری برخوردار هستند؛ اما در عین حال، میزانی از آزادگذاری و سخت‏گیری را اعمال می‏کنند که به نظر می‏رسد لازمه شیوه اقتدار منطقی است.19
والدین خودکامه و مستبد به طور مطلق به قدرت خارجی وابسته‏اند و کمتر متکی به خود هستند. آنها نمی‏توانند به تنهایی کاری انجام دهند یا از خود عقیده‏ای داشته باشند.
تحقیقات کاگان و ماسن نشان می‏دهد که اگر والدین بسیار سختگیر و دیکتاتور باشند، مانع پیشرفت و توسعه کنجکاوی و خلّاقیت کودک می‏شوند. والدینی که اجازه نمی‏دهند کودک ابراز وجود یا اظهارنظر کند، مانع بروز استعدادهای بالقوّه کودک می‏شوند و در نتیجه، این کودکان در آینده روان‏آزرده و پرخاشگر خواهند شد.20
کلارک و همکاران بیان کرده‏اند: مادرانی که در روان رنجورخویی یا برون‏گرایی نمره بالایی کسب نمودند، از یک سبک انضباطی قوی استفاده می‏کنند. رابطه بین برون‏گرایی و اظهار قدرت ممکن است با ویژگی‏های برون‏گرایی مانند جرئت و قدرت رابطه داشته باشند.